Hongerstakers plegen geen misdrijf, geen chantage of afpersing. Wie hen steunt door kerken of feestzalen ter beschikking te stellen, pleegt evenmin een misdrijf. Maar de burgemeester van de gemeente waar de hongerstaking plaatsgrijpt, de minister van binnenlandse zaken en de provinciegouverneur kunnen de kerken ontruimen als de openbare orde in gevaar is. Ze kunnen ook illegalen door hun politie laten oppakken om hen in een gesloten centrum te plaatsen en uit het land te verwijderen. Dwangvoeding van hongerstakers is in België verboden. En als een hongerstaker overlijdt, dan is niemand strafrechtelijk of burgerrechtelijk aansprakelijk daarvoor. Dat blijkt uit de antwoorden van een aantal juridische experts zoals professor Frank Verbruggen (strafrecht, Kuleuven) op de vragen die de hongerstakingen tegen minister van Migratie Annemie Turtelboom oproepen.
Momenteel lopen een aantal hongerstakingen van illegalen die geregulariseerd willen worden. Pastoors stellen hun kerken ter beschikking van de hongerstakers en dat doet ook PS-burgemeester Demannez met een gemeentelijke feestzaal. De ministers van Arbeid en die van Gelijke Kansen, Joëlle Milquet (cdH) en Marie Arena (PS), gingen de hongerstakers bezoeken om ze een hart onder de riem te steken. Open Vld, CD&V en MR protesteerden op het kernkabinet tegen deze bezoeken en ook premier Yves Leterme (CD&V) vond de hongerstakingen onaanvaardbare chantage. Ondertussen heeft minister van Migratie Annemie Turtelboom (Open Vld) aan de illegale hongerstakers van de Begijnhofkerk al een tijdelijke verblijfsvergunning van negen maanden gegeven "om medische redenen", dus: "om te recuperen van de hongerstaking". Na negen maanden zal in ieder individueel geval worden nagegaan of een nieuwe verblijfsvergunning mogelijk is. Minister Milquet aarzelde niet om een aantal van deze tijdelijk geregulariseerde hongerstakers al een arbeidsvergunning te geven. Sommige oppositiepartijen (LDD, VB) vinden dat Turtelboom "volledig is gezwicht voor de chantage van de hongerstakers". Ze voorspelden dat dit nieuwe hongerstakingen van illegalen tot gevolg zal hebben en zo ver is het nu dus.
De beloofde circulaire met de nieuwe criteria voor regularisatie van illegalen, die minister Turtelboom in uitvoering van het regeerakkoord moet uitwerken, laat ondertussen op zich wachten, omdat hij deel uitmaakt van een totaalpakket over de herziening van de asiel- en nationaliteitswetten (gezinshereniging, snel-Belgwet, strijd tegen schijnhuwelijken, economische migratie). Maar vooral omdat de regering hopeloos verdeeld is over bijkomende regularisaties, die ze nochtans in haar regeerprogramma schreef.
Hongerstaking wordt door vele politici betiteld met woorden als "afpersing" en "chantage". Maar kan het ook strafrechtelijk onder deze definities vallen?
Professor Frank Verbruggen (strafrecht, KULeuven): "Neen. Afpersing is immers een misdrijf tegen de eigendom van iemand anders. De afperser wil geld of goederen krijgen van zijn slachtoffer. Een verblijfsvergunning in België kan je hiermee niet gelijk stellen. De illegalen hebben het niet gemunt op het patrimonium van de staat of de minister."
"Bovendien is het overdreven om van bedreiging van de minister te spreken. Niet de minister of haar naasten lijden een ernstig nadeel, maar wel de hongerstakers zelf, want hun leven kan in gevaar komen. Het nadeel voor de minister zou kunnen bestaan in een mogelijk imago van hardvochtigheid, als één van de hongerstakers zou sterven. Maar dat lijkt mij onvoldoende concreet. Trouwens, sommige mensen respecteren dergelijke standvastigheid, zodat politici die een imago van sterke leider nastreven er niet minder populair om zouden worden. Het mogelijke nadeel voor de minister lijkt me daarom ook niet te bewijzen."
"Als politici het hier over 'afpersing' hebben, bedoelen zij morele chantage, het gebruik - volgens hen "misbruik" - maken van de gewetensproblemen die een situatie bij beleidsmensen kan veroorzaken, maar dat is geen misdrijf."
"Bovendien is het overdreven om van bedreiging van de minister te spreken. Niet de minister of haar naasten lijden een ernstig nadeel, maar wel de hongerstakers zelf, want hun leven kan in gevaar komen. Het nadeel voor de minister zou kunnen bestaan in een mogelijk imago van hardvochtigheid, als één van de hongerstakers zou sterven. Maar dat lijkt mij onvoldoende concreet. Trouwens, sommige mensen respecteren dergelijke standvastigheid, zodat politici die een imago van sterke leider nastreven er niet minder populair om zouden worden. Het mogelijke nadeel voor de minister lijkt me daarom ook niet te bewijzen."
"Als politici het hier over 'afpersing' hebben, bedoelen zij morele chantage, het gebruik - volgens hen "misbruik" - maken van de gewetensproblemen die een situatie bij beleidsmensen kan veroorzaken, maar dat is geen misdrijf."
En strafpleiter Raf Jespers van de Progress Lawyers Network, dat de belangen van de illegalen behartigt, voegt daar aan toe: "Ik ken geen enkele rechtszaak waarin een hongerstaking als misdrijf werd gedefinieerd. Het is niet de eerste keer dat er hongerstakingen zijn en dat ze door de overheid met lede ogen worden bekeken. Als de politici de strafrechterijke mogelijkheid gehad om tegen hongerstakingen op te treden, dan was dit wellicht reeds gebeurd."
Bij de Liga voor Mensenrechten voegt Astrid Thienpont hier nog aan toe: "Hongerstaking mag niet strafbaar gesteld worden van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. In het Cissé-arrest van 9 april 2002 tegen Frankrijk (over de ontruiming van de Sint-Bernardkerk waar illegalen al meerdere maanden actie voerden en in hongerstaking waren) wordt duidelijk gesteld dat hongerstaking een vreedzaam actiemiddel is en dat het strafbaar stellen hiervan de vrijheid van vergadering, de vrijheid van vereniging of de vrijheid van meningsuiting bedreigt".
Kortom: Hongerstaking is geen misdrijf en ons land kan er ook geen misdrijf van maken zonder de mensenrechten te schenden.
Is iemand die gebouwen ter beschikking van de hongerstakers stelt, strafbaar omdat hij mensen helpt bij zelfdoding?
Verbruggen: "Zelfmoord plegen of een poging daartoe ondernemen, is niet strafbaar. Bij gebrek aan strafbaar hoofdfeit is dus ook geen sprake van strafbare deelneming als aanzetter, mededader of medeplichtige."
Is de helper dan misschien zelf schuldig aan doodslag omdat hij door een fout gedrag de dood veroorzaakt?
Verbruggen: "De helper wil de dood van de hongerstaker niet, hij wil immers de regularisatie van de illegalen, er is geen opzet om te doden. Ook on-opzettelijke doodslag (door gebrek aan vooruitzienheid of voorzichtigheid de dood veroorzaken, nvdr) heb je hier niet. Het is moeilijk aan te tonen dat de hongerstaker zonder de hulp zijn actie niet zou ondernomen hebben of voortgezet. Voorzover de hulp al als een fout kan worden bestempeld (en dat lijkt me moeilijk, zeker sinds het arrest Cissé), is er geen onbetwistbaar oorzakelijk verband tussen deze "fout" en de schade."
Kortom: wie hongerstakers helpt door gebouwen ter beschikking te stellen is niet schuldig aan doodslag als een hongerstaker overlijdt.
Zijn mensen die illegalen helpen medeplichtig aan het misdrijf "illegaal verblijf"?
Verbruggen: "Illegaal verblijf is een misdrijf. Er staat tot drie maanden cel op. Een medeplichtige zou - volgens artikel 80 van de vreemdelingenwet dat de beginselen van medeplichtigheid en mededaderschap toepast op alle misdrijven uit de vreemdelingenwet - dus tot twee maanden cel kunnen krijgen. Maar dan moet hij echt hulp verlenen om het misdrijf te plegen. En dat doen mensen die een kerk ter beschikking stellen van hongerstakers niet. Het doel van deze pastoors is niet om het illegaal verblijf te verlengen, want dan zouden ze de illegalen in een kelder verstoppen. Het doel van deze pastoors is nu net ruchtbaarheid geven aan de vraag van de actievoerders om hun illegaal verblijf om te zetten in een legaal verblijf door regularisatie. Het vereiste opzet om het misdrijf "illegaal verblijf" te helpen realiseren ontbreekt dus."
"Bovendien bevat de vreemdelingenwet ook een artikel 77, lid 2 dat zegt dat humanitaire hulp aan mensen die illegaal in België verblijven niet strafbaar is. Dat artikel botst schijnbaar met artikel 80, maar een specifieke regeling gaat voor op de algemene. Tenslotte mogen twijfelende rechters bij de interpretatie van de tekst de humanitaire uitzondering van artikel 77 bij analogie toepassen op artikel 80, omdat dit in het voordeel van de verdachte is."
Kortom: wie kerken of gebouwen ter beschikking stelt van illegalen, is niet strafbaar.
Is er mogelijk schuldig verzuim bij de mensen die hongerstakers helpen?
Verbruggen: "In 1973 heeft het Hof van Beroep van Gent gesteld dat er schuldig verzuim kon zijn als iemand geen hulp had geboden aan iemand die op het punt stond zelfmoord te plegen. Het valt te betwijfelen of deze logica nog opgaat bij hedendaagse hongerstakers. Sinds 1973 is de visie op zelfbeschikking geëvolueerd, zoals blijkt uit de euthanasiewet en de wet op de patiëntenrechten. De hongerstaker is niet meer iemand die hulp behoeft, maar iemand die wetens en willens kiest voor een bepaald gedrag."
Professor Herman Nys (medisch recht, KULeuven) voegt daar aan toe: "De vraag is of men iemand mag en kan helpen tegen zijn uitdrukkelijke wil in. Dat botst met de hedendaagse opvatingen over het zelfbeschikkingsrecht zoals die onder meer in de wet van 22 augustus 2002 over de rechten van de patiënt te vinden zijn. Artikel 8 verbiedt iedere medische tussenkomst zonder de toestemming van de patiënt, behalve als hij bewusteloos is en hij niet op voorhand de behandeling schriftelijk heeft geweigerd".
Kortom: wie vrijwillige hongerstakers niet helpt en zij overlijden, pleegt geen schuldig verzuim.
Kan iemand de plaatsen waar hongerstakers samenkomen ontruimen en de illegalen naar een gesloten centrum brengen om ze uit het land te verwijderen
Verbruggen: "Alles hangt er natuurlijk van af waar de hongerstakers zitten, met hoeveel, in welke hygiënische omstandigheden, en of ze er al dan niet tegen de wil van de eigenaar zitten. Als de openbare orde bedreigd of verstoord wordt, dan kan de burgemeester optreden op grond van artikel 134 van de gemeentewet. Hij kan de plaats (kerk of gemeentezaal) laten ontruimen als bv. mensen worden lastig gevallen op de openbare weg, als de hygiënische omstandigheden ernstig gevaar opleveren voor besmettelijke ziekten of de volksgezondheid, als de normen inzake brandveiligheid niet worden nageleefd."
Zijn collega Dirk Van Daele (politierecht, KULeuven): "Ook de provinciegouverneur én de de minister van Binnenlandse Zaken kunnen de federale politie gelasten om de kerken te ontruimen, als de burgemeester zijn verantwoordelijkheid niet opneemt. Dat kan gewoon 'als het algemeen belang dat vereist'. Maar goed bestuur vereist natuurlijk wel liefst overleg."
Van Daele wijst ook op een tweede aspect: "Artikel 21 van de wet op het politieambt zegt dat de politie illegalen moet vatten waar ze dat kan. De politie-inspecteurs, zowel de federale als de lokale, kunnen zoals iedere andere burger de kerken binnenstappen en daar de illegalen die in hongerstaking zijn oppakken om ze naar een gesloten centrum te brengen om ze uit het land te verwijderen."
"Maar de politie werkt hier altijd onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester. Die kan samen met zijn korpschef een afweging maken. Hij kan vinden dat het niet in het belang van de openbare orde is om die illegalen nu op te pakken, bv. omdat de zaak dan escaleert of zo."
Van Daele beklemtoont dat de federale Dienst Vreemdelingenzaken (onder de verantwoordelijkheid van minister van Migratie, Annemie Turtelboom) aan de bestuurlijke overheden kan vragen om een illegaal te laten oppakken door de lokale (of desnoods: de federale) politie. Maar of dat onmiddellijk wordt uitgevoerd hangt af van de afweging met betrekking tot de openbare orde die die bestuurlijke overheid maakt.
Kerkjurist Frank Judo nuanceert de stelling van beide professoren: "De pastoor is in zijn kerk de eerste verantwoordelijke inzake politie, hij handhaaft er de openbare orde. Sinds een decreet van 1790 kan ook de gemeente ingrijpen. De politie mag dus op verzoek van de pastoor tussenkomen om zijn kerk te ontruimen. Ze mag dat ook op eigen houtje (op bevel van de burgemeester, de gouverneur of Binnenlandse Zaken) doen, maar in de praktijk gebeurt dat alleen in hoogste nood. Men gaat ervan uit dat de politie niet kan ingrijpen als er in de kerk geen dingen gebeuren die de openbare orde buiten de kerk bedreigen. Het volstaat dus niet dat de hygiënische omstandigheden in de kerk slecht zijn, om ze te ontruimen, er moet een gevaar voor buiten de kerk zijn."
En Astrid Thienpont van de Liga voor Mensenrechten voegt hier aan toe: "Natuurlijk moet de interventie van de politie voldoen aan de voorwaarden van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Ze moet noodzakelijk zijn, in verhouding staan tot het nagestreefde doel en alle minder verregaande middelen moeten geprobeerd, maar mislukt zijn. Ook dit wordt bevestigd in het arrest Cissé van Straatsburg".
Het parket inschakelen omdat illegaal verblijf een misdrijf is, kan ook, maar dat levert volgens Van Daele niet veel op. "Aanhouden kan niet, want er staat maar drie maanden celstraf op het misdrijf 'illegaal verblijf'. Wat kan dan wel? De politie zal proces-verbaal opstellen van het misdrijf en dat aan het parket bezorgen. Dat zal dan beslissen of het vervolgt of niet. Meestal zal dit tot een seponering leiden."
Van Daele wijst ook op een tweede aspect: "Artikel 21 van de wet op het politieambt zegt dat de politie illegalen moet vatten waar ze dat kan. De politie-inspecteurs, zowel de federale als de lokale, kunnen zoals iedere andere burger de kerken binnenstappen en daar de illegalen die in hongerstaking zijn oppakken om ze naar een gesloten centrum te brengen om ze uit het land te verwijderen."
"Maar de politie werkt hier altijd onder de verantwoordelijkheid van de burgemeester. Die kan samen met zijn korpschef een afweging maken. Hij kan vinden dat het niet in het belang van de openbare orde is om die illegalen nu op te pakken, bv. omdat de zaak dan escaleert of zo."
Van Daele beklemtoont dat de federale Dienst Vreemdelingenzaken (onder de verantwoordelijkheid van minister van Migratie, Annemie Turtelboom) aan de bestuurlijke overheden kan vragen om een illegaal te laten oppakken door de lokale (of desnoods: de federale) politie. Maar of dat onmiddellijk wordt uitgevoerd hangt af van de afweging met betrekking tot de openbare orde die die bestuurlijke overheid maakt.
Kerkjurist Frank Judo nuanceert de stelling van beide professoren: "De pastoor is in zijn kerk de eerste verantwoordelijke inzake politie, hij handhaaft er de openbare orde. Sinds een decreet van 1790 kan ook de gemeente ingrijpen. De politie mag dus op verzoek van de pastoor tussenkomen om zijn kerk te ontruimen. Ze mag dat ook op eigen houtje (op bevel van de burgemeester, de gouverneur of Binnenlandse Zaken) doen, maar in de praktijk gebeurt dat alleen in hoogste nood. Men gaat ervan uit dat de politie niet kan ingrijpen als er in de kerk geen dingen gebeuren die de openbare orde buiten de kerk bedreigen. Het volstaat dus niet dat de hygiënische omstandigheden in de kerk slecht zijn, om ze te ontruimen, er moet een gevaar voor buiten de kerk zijn."
En Astrid Thienpont van de Liga voor Mensenrechten voegt hier aan toe: "Natuurlijk moet de interventie van de politie voldoen aan de voorwaarden van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Ze moet noodzakelijk zijn, in verhouding staan tot het nagestreefde doel en alle minder verregaande middelen moeten geprobeerd, maar mislukt zijn. Ook dit wordt bevestigd in het arrest Cissé van Straatsburg".
Het parket inschakelen omdat illegaal verblijf een misdrijf is, kan ook, maar dat levert volgens Van Daele niet veel op. "Aanhouden kan niet, want er staat maar drie maanden celstraf op het misdrijf 'illegaal verblijf'. Wat kan dan wel? De politie zal proces-verbaal opstellen van het misdrijf en dat aan het parket bezorgen. Dat zal dan beslissen of het vervolgt of niet. Meestal zal dit tot een seponering leiden."
Kortom: zowel de burgemeesters als de provinciegouverneur én minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael (Open Vld) kunnen de kerken laten ontruimen als de openbare orde in gevaar komt door de hongerstakingen. Ze kunnen ook de illegalen oppakken om ze uit het land te zetten.
Moeten hongerstakers die dreigen te sterven dwangmatig gevoed worden of mag dat niet?
Verbruggen: "Ik ken geen Belgische rechtspraak inzake hongerstakingen of dwangvoeding. Maar er zijn wel een aantal uitspraken van het Europees Mensenrechtenhof van Straatsburg. In de zaak-Nevmerzhitsky tegen Oekraïne uit 2005 vond het Hof dat dwangvoeding soms verzoenbaar kan zijn met artikel 3 van het Europees Mensenrechtverdrag (dat iedere foltering en vernederende en onmenselijke behandeling verbiedt, nvdr) maar dan moet die dwangvoeding uiterst noodzakelijk zijn om een leven te redden. Het Hof stelt hoge eisen aan de vaststelling van die medische noodzaak en ook aan de omstandigheden waarin die dwangvoeding plaatsheeft. Niet de dwangvoeding als dusdanig, maar de manier waarop ze wordt toegediend, kan een schending van artikel 3 opleveren, aldus Straatsburg."
"België heeft inzake hongerstakingen in de gevangenissen altijd het recht van volwassenen op zelfbeschikking over het lichaam als leidraad genomen. Dat recht is ook het leidmotief in de wet op de patiëntenrechten en hongerstakingen lijken geen uitzondering, integendeel. Het betekent dat artsen de patient moeten adviseren over risico's en waarschijnlijke gevolgen van een hongerstaking en alle hulp moeten verstrekken die de patiënt vraagt of aanvaardt. Maar ook dat zij respect moeten hebben voor de weigering van behandeling."
"Het recht van overheden om soms via dwangvoeding iemands leven te redden, is voor zover mij bekend geen plicht."
"Een Belgische dokter zou bij een dwangbehandeling die manifest tegen de bewuste keuze van de patiënt ingaat trouwens deontologische regels schenden. Of de dokter die toch dwangvoeding toedient ook strafrechtelijk veel riskeert, betwijfel ik. Hij zal zich wellicht kunnen beroepen op het wettig bevel, op de noodtoestand (waarbij de strafwet is geschonden om leven te redden, nvdr) of op morele overmacht om zijn gedrag te rechtvaardigen of verschonen."
"Behandelende artsen moeten waken over de neutraliteit van hun zorg. Door medewerking aan dwangbehandeling zouden ze in het conflict tussen patient en overheid eigenlijk kiezen voor overheid en dus verliezen ze hun vertrouwensrelatie met patient."
"Belgische artsen willen meestal ook niet dat de overheid een wezenlijk politiek conflict zou doorschuiven naar hen, door het conflict te medicaliseren. Want dat is toch waar het hier om gaat".
Kortom: dwangbehandeling van vrijwillige hongerstakers kan in België niet.
Is iemand burgerrechtelijk of strafrechtelijk aansprakelijk als een hongerstaker sterft?
Verbruggen: "Niemand, als de hongerstaking een bewuste, vrije keuze is. Het is vanuit juridisch oogpunt gewoon een vorm van zelfdoding, als hulpkreet of als onderhandelingsstrategie, dat doet er niet toe."
"Men zou artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek kunnen inroepen. Dat kent een schade toe aan een slachtoffer van een fout van iemand anders als er een duidelijk oorzakelijk verband is tussen fout en schade. Dat lijkt heel moeilijk. Niet ingaan op de eisen van de hongerstaker is m.i. geen fout van de minister. Maar als het dat toch een fout zou zijn, dan nog moet de schadelijder (de familie van de hongerstaker) bewijzen dat er een oorzakelijk verband is tussen die 'fout' en de schade. Uiteindelijk kom je dan toch weer bij de verantwoordelijkheid van het slachtoffer voor de schade, die in dit geval per definitie erg groot is. Want zelfs een actievoerder die gelijk heeft en die op iets recht heeft (wat hier niet zo is), moet daarvoor de normale procedures gebruiken, nl. de rechtbanken".
"Als de staat de hongerstaker echter tegen zijn wil onder dwang zou voeden en dat gebeurt op een pijnlijke en onoordeelkundige manier, dan maakt een schadeclaim van de hongerstaker zelf wél kans, omdat dit volgens Straatsburg een wrede en onmenselijke behandeling kan zijn."
Verbruggen: "Niemand, als de hongerstaking een bewuste, vrije keuze is. Het is vanuit juridisch oogpunt gewoon een vorm van zelfdoding, als hulpkreet of als onderhandelingsstrategie, dat doet er niet toe."
"Men zou artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek kunnen inroepen. Dat kent een schade toe aan een slachtoffer van een fout van iemand anders als er een duidelijk oorzakelijk verband is tussen fout en schade. Dat lijkt heel moeilijk. Niet ingaan op de eisen van de hongerstaker is m.i. geen fout van de minister. Maar als het dat toch een fout zou zijn, dan nog moet de schadelijder (de familie van de hongerstaker) bewijzen dat er een oorzakelijk verband is tussen die 'fout' en de schade. Uiteindelijk kom je dan toch weer bij de verantwoordelijkheid van het slachtoffer voor de schade, die in dit geval per definitie erg groot is. Want zelfs een actievoerder die gelijk heeft en die op iets recht heeft (wat hier niet zo is), moet daarvoor de normale procedures gebruiken, nl. de rechtbanken".
"Als de staat de hongerstaker echter tegen zijn wil onder dwang zou voeden en dat gebeurt op een pijnlijke en onoordeelkundige manier, dan maakt een schadeclaim van de hongerstaker zelf wél kans, omdat dit volgens Straatsburg een wrede en onmenselijke behandeling kan zijn."
Kortom: bij overlijden van een vrijwillige hongerstaker is niemand aansprakelijk.
Wat moeten we hier uit besluiten?
Verbruggen: "Dit is een menselijk drama dat politiek, moreel en sociaal is. Het zou ongepast zijn als de politici hun politieke verantwoordelijkheid naar parketmagistraten en rechters zouden doorschuiven door het drama al te zeer te juridiseren en vooral te penaliseren".
Verbruggen: "Dit is een menselijk drama dat politiek, moreel en sociaal is. Het zou ongepast zijn als de politici hun politieke verantwoordelijkheid naar parketmagistraten en rechters zouden doorschuiven door het drama al te zeer te juridiseren en vooral te penaliseren".
Raf Jespers: "Er is blijkbaar een zekere vorm van criminalisering van de hongerstaking aan de gang. De grond van de zaak is dat de regering maanden gewacht heeft met nieuwe criteria voor regularisatie en daardoor sommige mensen tot dit soort wanhoopsdaden drijft."
"Historisch behoort de hongerstaking tot de actiemiddelen van mensen naar wie niet wordt geluisterd. 'Hongeren voor gerechtigheid' is zo één van die katholieke slogans. Mahatma Ghandi deed achttien hongerstakingen en slaagde er zo in de publieke opinie in Groot-Brittanië wakker te schudden rond koloniale uitbuiting. De sufragettes gebruikten in het begin van de 20ste eeuw ook de hongerstaking om hun acties voor vrouwenrechten kracht bij te zetten. Er is dus niets mis mee".
gva.be, 27/07/08
Geen opmerkingen:
Een reactie posten